حدیث عشق، دکتر محمود صناعی، ادیب، دانشمند و روانشناس اراکی

بـرفتم بـا حـکیمـان و نخوانـدم

بجز بـحث و جدل حرفی فراتر

حـقیـقـت در دل عـشاق جـستم

در آنـجـا عـالمی دیـدم مـنور

حدیث عشق را در دل توان خواند

نه درمکتب توان خواند ونه دفتر

دانشمند فرزانه استاد دکتر محمود صناعی شاعر، مترجم، روانشناس و نظریه‌پرداز مباحث تربیتی و روانشناسی در سال 1297 هجری شمسی برابر با سال 1918 میلادی و مطابق با سال 1336 هجری قمری در اراک پا به عرصه حیات نهاد و پس از طی مراحل کودکی، به دلیل هوش بی‌حد و حافظه فراوان، دوره‌های آموزش و تحصیل را خیلی سریع به پایان برد و برای تحصیلات تکمیلی به تهران رفت تا در تنها دبیرستان مدرن آن زمان یعنی دبیرستان البرز (که با روش آمریکائیان اداره می‌شد) به تحصیلات خود ادامه دهد.
بعد از اتمام دروس دبیرستان و پایان دوره تحصیلات دبیرستانی به دلیل کارنامه‌ی درخشان و همچنین علاقه‌ی فراوان او به علم و دانش، مسوولین دبیرستان البرز تصمیم گرفتند تا وی (در سن 18 سالگی) به عنوان مدرس و معلم ادبیات فارسی همان دبیرستان شروع به تدریس نماید و او نیز ضمن تدریس، به تحصیل خود ادامه داد تا اینکه توانست در رشته‌های فلسفه و علوم تربیتی، زبان و ادبیات فارسی، زبان انگلیسی و حقوق از دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شود و درجه علمی لیسانس را در این رشته ها دریافت نماید.

چون محمود جوان در آموزشگاه البرز با زبان انگلیسی ارتباط داشت و در اثر تمرین و ممارست در این زبان تسلط و تبحر کافی پیدا کرده بود، لذا این امر از یک طرف و از طرف دیگر خصوصیات فردی او نظیر پشتکار و هوش وافر موجب شد تا وی درسال 1334 هجری شمسی راهی کشور انگلستان شود و در دانشگاه لندن تحصیلات خود را ادامه دهد.
در لندن نیز این نابغه‌ی اراکی توانست ابتدا در رشته‌های علوم تربیتی و حقوق، تحصیلات فوق‌لیسانس و دکترا را به پایان برساند، سپس به صورت تخصصی به علم روانکاوی (پسیک‌آنالیز) روی آورد تا در این رشته نیز مدرک دکترا گرفت و با توجه به عملکرد فوق‌العاده‌ی او، مؤسسه بین‌المللی روانکاوی انگلستان (I.I.P.B) از وی دعوت کرد تا به عنوان متخصص درمان بیماری‌های روحی با این مؤسسه که مقبولیت جهانی داشت همکاری نماید.
این دانشمند و روانشناس اراکی پس از دست یابی به این موفقیت بزرگ (تا به حال تنها فرد ایرانی است که به این موفقیت دست یافته) تلاش خود را بیشتر کرد و در کنار موفقیت ها، مقاله‌های علمی و تخصصی فراوان تألیف و تصنیف نمود که مقاله های وی در مطبوعات مربوطه به چاپ ‌رسید و در کنگره‌های متعدد از جمله کنگره‌ی بین‌المللی 1948 ادینبورگ، کنگره بین‌المللی 1951 استکهلم و کنگره‌ی بین‌المللی 1952 استراسبورگ شرکت کرد و در تمامی آنها به دلیل ارائه‌ی نظرات و تئوری‌های جدید مورد تشویق و تقدیر بسیار دانشمندان و علمای متخصص قرار گرفت.
استاد دکتر محمود صناعی اراکی در سال 1332 هجری شمسی به عنوان وابسته‌ی فرهنگی ایران در کشور انگلستان انتخاب شد که او نیز به صورت افتخاری این سمت را پذیرفت و با تشکیل همایش و جلسات مختلف موجب گردید تا فرهنگ غنی ایران به دیگران معرفی شود و به نوعی ایرانیان مقیم آن دیار را برای حفظ سنن و آداب و رسوم خودشان تشویق می‌نمود. دکتر صناعی در انگلستان به عنوان روانکاو و دانشمندی برجسته مشهور و معروف بود، لذا توانست به دانشجویان و ایرانیان مقیم انگلستان کمک‌ها و راهنمایی‌های فراوان ارائه دهد که این نوع کمک و راهنمایی چون با رفتار انسانی و دلسوزانه وی همراه بود تأثیر زیادی در روابط ایرانیان خارج از کشور داشت.
استاد دانشمند در سال 1334 هجری شمسی به وطن بازگشت و پس از ورود به استادی دانشگاه تهران انتخاب شد، ولی این استاد فرزانه فقط به تدریس در دانشگاه بسنده نکرد و در ضمن تدریس، ریاست دانشسرای تهران، مدیریت آزمون ‌شناسی و معاونت وزارت آموزش و پرورش را بر عهده داشت و در این دوره بود که مؤسسه روانشناسی دانشگاه تهران را بنیاد نهاد و چون علاوه بر رشته‌های تخصصی دانشگاهی با زبان و ادبیات فارسی، تاریخ ایران باستان، تاریخ اسلام،‌ چندین زبان خارجی و همچنین شعر و شاعری آشنایی داشت، مقالات و اشعار متعدد و مختلف در زمینه‌های مذکور در مجلاتی نظیر یغما، مهر، سخن، ایران‌نامه و... به چاپ می‌رساند.
استاد فرزانه و دانشمند گرانمایه، دکتر محمود صناعی با وجود اینکه خودش در دانشگاه اشتغال داشت ولی از انتقاد و نقد و بررسی اعمال دانشگاهیان و امور مربوط به دانشگاه و مسایل فرهنگی کوتاهی نمی‌کرد که این مسئله به مذاق مسوولین دولتی خوش نیامد و لذا کارشکنی و تحریک مخالفان و اذیت و آزار برای این دلسوز فرهنگ ایران شروع شد و نهایتاً موجب شد که استاد از اشتغال در دانشگاه کناره‌گیری نماید و در این بین آنا، دختر زیگموند فروید روانشناس معروف، مؤسسه فروید را بنیاد نهاد و از دکتر صناعی دعوت نمود تا به عنوان مشاور این مؤسسه را یاری دهد. لذا مجدداً او در سال 1348 هجری شمسی به خارج از کشور مهاجرت نمود و در آنجا با مؤسسات فرهنگی- علمی نظیر دانشگاه کمبریج و مؤسسات مرتبط با مسایل و علوم روحی- روانی اروپا و آمریکا نهایت همکاری را داشت تا اینکه در 21 شهریور 1364 هجری شمسی بعد از یک دوره بیماری در شهر لندن در گذشت و در همان شهر نیز آرمید.
استاد دانشمند روانشناس متخصص به دلیل تسلط وافر به زبان و ادبیات فارسی غیر از مقالات و نوشته‌های نثر گاهی تفنناً شعر هم می‌گفت و اشعارش را با اسامی مستعار فرود هونر و بهروز برفینی در مجلات یغما، سخن و مهر به چاپ می‌رساند.
شعر ابتدای این مقاله یکی از اشعار زیبای وی است و شعری دیگر نیز برای نمونه ذکر می‌شود:

بـده ای ساقـی عیسـی دم امشـب

مـرا یک جـرعه از پیمانه عشق

بخوان ای دایه تا خواب خوش آرد

بـه چشم خسته‌ام افـسانه عشق

بـه دانشمند مـجلس گـو بـخوانـد

حـدیث دلـکش جـانـانه عشق

مـبارک بـاد بـاغی کـانـدر‌ آن باغ

نـرویـد رستنی جـز دانه عـشق

طـبـیـبـا مـرهـم دل‌هـای خـستـه

طلب می‌کن ز رحمت‌خانه عشق

استاد شاعر قبل از دوره اول مسافرت به خارج از کشور که هنوز جوانی حدوداً 20-25 ساله بود، با توانایی کامل از زبان فرانسه و انگلیسی مطالبی را ترجمه می‌کرد که آثار نویسندگان بزرگی نظیر اسکار وایلد از این جمله بود و نمونه‌هایی از ترجمه‌های وی در کتاب شاهکارهای ترجمه فارسی معاصر در سال 1339 هجری شمسی به انتخاب آقای فرامرز برزگر گردآوری شده و توسط انتشارات کانون معرفت منتشر گردید و در عین حال می‌توان به ترجمه کتاب اصول روانشناسی، تألیف نرمان ل مان مراجعه کرد تا میزان دقت در ترجمه و انتخاب برابرهای فارسی مشاهده شود.
به هر حال مترجم عالیقدر خود را جدای از هموطنان و دیگر انسان‌ها نمی‌دانست لذا با نوشتن مقالات انتقادی همدردی خود را با هموطنان اظهار می‌کرد، خواننده با کمی دقت در این مقالات متوجه خواهد شد که این مقالات و نوشته ها، از یک طرف دید نقادانه و از طرف دیگر میزان تبحر و شناخت نویسنده را در زبان فارسی نشان می‌دهد که این دو صفت خود موجب شد تا نثر استاد صناعی نیز در زمره نثرهای فصیح قرار گیرد که نمونه‌هایی از این مقالات را می‌توان در کتاب دو جلدی نمونه‌هایی از نثر فصیح فارسی معاصر مشاهده نمود که به انتخاب آقای دکتر جلال متینی و توسط انتشارات کانون کتاب و انتشارات زوار در سال 1338 و 1357 منتشر شده است.
البته قابل توضیح است مقالات فوق الذکر غیر از مقالات علمی و تخصصی این استاد فرزانه است که در زمینه علوم تربیتی و روان‌شناسی نوشته شده و همچنین غیر از مقالات منتشره در مجلات انگلیسی زبان و فرانسه زبان است که در خارج از کشور منتشر می‌گردید و این موضوعات نشان‌دهنده این مسئله است که استاد دانشمند و فرزانه گرامی دکتر محمود صناعی علی‌رغم اقامت طولانی در خارج از کشور و ارتباط مداوم با فرهنگ بیگانه، هیچگاه پیوند خود را با وطنش و هموطنانش قطع نکرد و همواره مهر وطن در قلب او بود.
تعدادی از آثار و یادگارهای مکتوب وی عبارتند از:
- آزادی فرد و قدرت دولت (تألیف)
- آزادی و تربیت (تألیف)
- اصول روانشناسی (ترجمه)
- یادی از استاد (ترجمه)
- روانشناسی آموختن (ترجمه)
- پنج رساله از افلاطون (ترجمه)
- چهار رساله از افلاطون (ترجمه)
- افلاطون (ترجمه)
- در آزادی (ترجمه)
- فرد در اجتماع (ترجمه)
پس از درگذشت این دانشمند بزرگ و انسان فرهیخته در مجلات مختلف مطالبی ذکر کردند که در تمامی مقالات و مطالب نوشته شده، نویسندگان عنوان کردند که وی یک انسان به معنی واقعی کلمه یعنی صادق، بی ریا و معتقد به فضایل انسانی و بیزار از رذایل حیوانی بود.